17.11.2008 / Ahmet Özpınar
Yayımlanma Tarihi : 17.11.2008
Değerleme Ölçüsü Olarak Maliyet Bedeli I. Giriş: Vergi Usul Kanunu açısından değerleme; işletmelere dahil iktisadi kıymet, alacaklar, borçlar ve menkul kıymetlerin belli bir zamandaki kıymetinin tespit veya takdir edilmesidir. Vergi Usul Kanunu uyarınca yapılacak değerlemede esas amaç, vergi matrahının hesaplanması için veri elde etmektir. Değerleme ile ilgili esaslar, değerleme zamanı, değerleme ölçüleri ve işletmelere dahil her bir iktisadi kıymet için uygulanacak değerleme ölçüsü, 213 sayılı VUK.'nun üçüncü kitabında düzenlenmiştir. II. Tanımlar: Değerleme:Vergi matrahlarının hesaplanmasıyla ilgili iktisadi kıymetlerin takdir ve tespitidir. Değerleme Günü:Değerlemede, iktisadi kıymetlerin vergi kanunlarında gösterilen gün ve zamanlarda haiz oldukları kıymetler esas tutulur. Değerlemede Esas: Değerlemede, iktisadi kıymetlerden her biri tek başına nazara alınır. Teamülen aynı cinsten sayılan malları ve düşük kıymetli müteferrik eşyayı toplu olarak değerlemek caizdir. Değerleme Ölçüleri: -Maliyet bedeli, -İtibari değer, -Tasarruf değeri, -Borsa rayici, -Rayiç bedel, -Mukayyet değer, -Emsal bedeli ve emsal ücreti, -Vergi değeri, Değerleme, doğrudan vergi matrahlarının hesaplanmasıyla ilgili bir işlem olduğu için, Kanun da değerleme ölçüleri ve hangi iktisadi kıymetin hangi ölçüyle değerleneceği açık olarak belirlenmiştir. III. Maliyet Bedeli: Maliyet bedeli, iktisadi bir kıymetin iktisap edilmesi veyahut değerinin artırılması münasebetiyle yapılan ödemelerle bunlara müteferri bilumum giderlerin toplamını ifade eder. -İktisadi Bir Kıymet İktisabı İçin Yapılan Ödemeler: İktisadi bir kıymetin elde edilmesi için yapılan ödemeler, iktisadi kıymet satın alınmış ise satın alma bedeli, satın alma sırasında ortaya çıkan vergiler ile satın alma işlemine ilişkin olarak ortaya çıkan diğer giderlerden;iktisadi kıymet imal edilmiş ise imalat sırasında kullanılan hammadde ve yardımcı maddelerin alımı için ödenen bedeller, imalat giderleri, imalatta kullanılan sabit kıymetlerin amortismanları gibi giderlerden oluşmaktadır. -İktisadi Kıymetin Değerini Artırıcı Ödemeler: İktisadi kıymetin elde edilmesinden sonra yapılan ödemelerin, maliyete eklenebilmesi için yapılan giderlerin, iktisadi kıymetin değerini artırması gerekir. -Bunlara Müteferri (Bağlı) Diğer Giderler: Bir harcamanın bağlı gider olarak iktisadi kıymetin maliyetine eklenmesi için yapılan giderin sabit kıymetin satın alma bedeline veya iktisadi kıymetin değerini artırıcı giderine bağlı olarak yapılması ve ödeme yapılmadan iktisadi kıymetin elde edilememesi gerekmektedir. Maliyet bedeli ile değerlenecek olan iktisadi kıymetler aşağıdaki gibidir. 1. Gayrimenkuller, VUK 269 a göre aşağıdaki yazılı kıymetler gayrimenkul gibi değerlenir, a.Gayrimenkullerin mütemmim cüzileri ve tefferuatı, b.Tesisat ve makineler, c.Gemiler ve diğer taşıtlar, d.Gayri maddi haklar, 2. Demirbaş eşya, -Alet edevat ve mefruşat, 3. Emtia, 4. Zirai mahsuller ve hayvanlar, 5. Özel maliyet bedeli. 1. Gayrimenkullerde Maliyet Bedelinin Tespiti: Gayrimenkullerde, maliyet bedeline, satın alma bedelinden başka, bu kıymetlere ilişkin aşağıda yazılı giderlerde oluşmuşsa bu giderlerin de maliyet bedeline dahil edilmesi zorunludur. Makine ve tesisatta gümrük vergileri, nakliye ve montaj giderleri, Mevcut bir binanın satın alınarak yıkılmasından ve arsanın tesviyesinden doğan giderler. Maliyet bedeline dahil edilmesi zorunlu olan bu giderlerin yanında aşağıda yer alan giderlerin maliyet bedeline dahil edilmesi veya doğrudan gider yazılması mükelleflerce belirlenecektir. Noter, mahkeme, kıymet takdiri, komisyon ve tellaliye giderleri ile Emlak Alım ve Özel Tüketim vergileri. ü Ayrıca gayrimenkul alımında kullanılan kredilere ilişkin faiz ve kur farklarının, gayrimenkulun aktifleştirildiği hesap dönemi sonuna kadar olanların gayrimenkulun maliyetine eklenmesi gerekmekte olup, aktifleştirildiği dönemden sonraki dönemlere ait olanların ise maliyet veya gider yazılması mükellefin tercihine bırakılmıştır. 2. Demirbaş Eşyanın Maliyet Bedelinin Tespiti: Demirbaş eşyalar değerlenirken, demirbaşın elde edilmesi veyahut değerinin artırılması için yapılan ödemelerle bunlara bağlı bilumum giderlerin toplamının yanı sıra komisyon ve nakliye giderleri de maliyet bedeline esas alınır. ü Demirbaş eşyanın aktife alındıkları dönem sonuna kadar meydana gelen faiz ve kur farkları, taşıma sigortaları gibi giderler de demirbaşın maliyeti ile ilişkilendirilmelidir. ü Aktifleştirildiği dönemden sonraki dönemlere ait olanların ise maliyet veya gider yazılması mükellefin tercihine bırakılmıştır. İmal edilen alet, edevat, mefruşat ve demirbaşlarda imal giderleri satın alma bedeli yerine geçer. 3. Emtianın Maliyet Bedelinin Tespiti: Emtianın satın alma veya imal suretiyle elde edilmesine göre değerleme esasları bazı farklılıklar gösterir. a. Satın Alınan Emtianın Maliyet Bedeli: Satın alma bedeli, Malın iş yerine getirilmesine kadar ödenen nakliye ve sigorta giderleri, Ödenen alış komisyonları. ü Ayrıca, emtianın satın alınıp işletme stoklarına girdiği tarihe kadar oluşan kur farklarının maliyetle ilişkilendirilmesi zorunludur. (238 sıra No.lu VUK GT) ü İşletmelerin finansman temini amacıyla bankalardan veya benzeri kredi kurumlarından aldıkları krediler (işletme kredisi) için ödedikleri faiz ve komisyon giderlerinden malın maliyetine pay verilmesi zorunlu değildir.(238 sıra No.lu VUK GT) ü Buna göre stokların iktisabı ile doğrudan ilişkilendirilebilecek finansman giderleri maliyete dahil edilecek, genel mahiyetteki finansman giderlerinden ise maliyete pay verilmeyecektir. 238 sıra No.lu VUK GT nin konu ile ilgili Dönem Sonu Stoklarının Tespiti ile İlgili Hususlar başlıklı bölümünde, satın alınan emtianın işletme stoklarına girdiği tarihten sonra ortaya çıkacak kur farkları ile banka ve diğer finans kurumlarından alınan kredilere ilişkin faiz ve komisyon giderlerinin maliyete eklenmesi mükelleflerin tercihine bırakılmıştır. İthal edilen Emtia: İthal edilen emtianın CIF bedeli, gümrükte ödenen vergiler ve emtianın gümrükten işyerine gelinceye kadar yapılan nakliye, komisyon ve benzeri giderler, İthal teminatları için ödenen faiz ve komisyonlar. Ø Emtianın satın alınıp işletme stoklarına girdiği tarihe kadar aleyhe veya lehe oluşan kur farklarının maliyetle ilişkilendirilmesi gerekmektedir. Ø Emtianın işletme stoklarına girdiği tarihten sonra ortaya çıkacak kur farklarının maliyete eklenmesi mükelleflerin tercihine bırakılmıştır. b. İmal Edilen Emtianın Maliyet Bedeli: VUK nun 275 nci maddesine göre imal edilen malların maliyeti; Mamulün vücuda getirilmesinde sarf olunan hammadde ve malzemelerin bedelini, Mamule isabet eden direkt işçilik payını, Genel imalat giderlerinden mamule düşen payı, Genel idare giderlerinden mamule düşen payı, Ambalajlı olarak piyasaya arzı gerekli olan mamullerde ambalaj malzemesi bedelidir. Mükellefler, imal ettikleri emtianın maliyet bedellerini yukarıdaki unsurları içermek şartıyla diledikleri usulde tayin edebilirler. 4. Zirai Mahsullerin ve Hayvanların Maliyet Bedelinin Tespiti: VUK un 276 ıncı maddesinde, Zirai mahsuller maliyet bedeli ile değerlenir. Maliyet bedeli, zirai mahsullerin hususiyetlerine göre 275 inci maddede yazılı unsurlara mütenazır olarak Maliye Bakanlığınca tespit edilecek esaslar dairesinde hesaplanır. VUK un 277 inci maddesinde Zirai işletmelere dahil hayvanlar maliyet bedeli ile değerlenir. Maliyet bedelinin tespiti mümkün olmayan ahvalde maliyet bedeli, yerine emsal bedeli alınır. Bu hükmün tatbikinde emsal bedeli işletmenin bulunduğu mahal (Gezici hayvancılıkta kışlak) için zirai kazanç komisyonlarınca tespit edilmiş olan ortalama maliyet bedelidir. 5. Özel Maliyet Bedelinin Tespiti: Özel maliyet bedelleri, gayrimenkullerin, elektrik üretim ve dağıtım varlıklarının ve gemilerin kiracıları veya işletme hakkı sahipleri tarafından yapılan ve bunların iktisadi kıymetlerini devamlı olarak artıran giderler şeklinde tanımlanmaktadır. Ayrıca faaliyetin yürütülebilmesi için yapılan tesisata ait giderlerde bu kapsamda değerlendirilir. Bu tanıma göre yapılan giderlerin, özel maliyet bedeli olarak dikkate alınabilmesi için aşağıdaki unsurların bulunması gerekir; ü Bir gayrimenkul kiralanmış olmalıdır. Gayrimenkulün sahibi tarafından yapılan giderler, özel maliyet bedeli değil, gayrimenkulün maliyetini artırıcı gider olarak dikkate alınır, ü Yapılan giderlerin gayrimenkulün değerini artırıcı veya genişletici nitelikte veya kiracının faaliyetini sürdürebilmek için oluşturulan bir tesisata ilişkin olması gerekir, normal tamir, bakım ve temizleme giderleri özel maliyet bedeli olarak aktifleştirilmez, ü Giderler bizzat kiracı tarafından yapılmış olması gerekir, ü Yapılan giderler sonucunda gayrimenkulden ayrı bir sabit kıymet iktisap edilmemiş olması ve giderler ile elde edilen değerlerin gayrimenkule zarar vermeden ayrılmasının mümkün olmaması gerekir. Gayrimenkulden bağımsız bir iktisadi kıymetin ortaya çıkması durumunda özel maliyet bedeli değil yeni bir sabit kıymetin varlığı söz konusudur, IV. SONUÇ Bu çalışmada, VUK a göre maliyet bedeli ile değerlenecek olan iktisadi kıymetler ele alınmıştır. Envanter işlemlerinin sağlıklı yapılması, gerek dönem karının hesaplanması, gerekse işletmenin mali durumunun doğru olarak yansıtılması açısından önem taşımaktadır. Yararlanılan Kaynaklar 213 Sayılı VUK; ( mad.258, 327) 213 Sayılı VUK Genel Tebliğleri;( 163,187,238,334 nolu) Beyanname Düzenleme Kılavuzu(2008)